Jiří Weil | Mendelssohn op het dak

Jiří Weil – Mendelssohn op het dak. Amsterdam, Cossee, 253 pagina's.
Oorspronkelijke Tsjechische titel: Na střeše je Mendelssohn, vertaald door Kees Mercks.

Praag 1939. Na een ontspannen avond met Mozarts Don Giovanni ontdekt Reichsprotektor Reinhard Heydrich op het dak van het Praagse concertgebouw tussen de standbeelden van componisten ook dat van Mendelssohn. Dit is nog erger dan verraad, dit is onaanvaardbaar, de jood Mendelssohn moet sofort van het dak af.
Julius Schlesinger krijgt van Heydrich persoonlijk het bevel om het standbeeld van Mendelssohn uit de galerij van componisten te verwijderen. Maar de SS-officier heeft hoogtevrees en geen idee welk standbeeld dat van Mendelssohn is. Dus geeft hij twee Tsjechische werklieden opdracht om het beeld met de grootste neus omver te trekken. Maar de mannen leggen het touw om de nek van Richard Wagner, de favoriete componist van Hitler!
Wat als een slapstick-achtige episode begint, wordt in Weils in vele talen vertaalde roman al snel een grimmig verhaal.
Jiří Weil geeft in deze roman een ongeëvenaard beeld van zijn geliefde Praag en haar inwoners, van hun moed, hun vertwijfeling en hun verzet. Mendelssohn op het dank, schreef The Independent onlangs, 'behoort tot het beste wat er ooit over deze periode is geschreven.'


Begin dit jaar las ik HhhH van Laurent Binet. In die roman roemt de ik-persoon Mendelssohn op het dak van Jiří Weil, een Tsjechische schrijver (1900-1959). HhhH behandelt de aanslag op Heydrich in Praag in 1942. Mendelssohn op het dak begint met een aantal hoofdstukken waarin het beeld van Mendelssohn van het dak van het Praagse concertgebouw moet worden verwijderd, op last van diezelfde Heydrich. De aanslag op Heydrich wordt echter slechts kort behandeld.

Die eerste hoofdstukken, over het uitvoeren van de opdracht van Heydrich, zetten je eigenlijk op het verkeerde been. Deze hoofdstukken zijn weliswaar niet slapstick-achtig, zoals de achterflap beweert, maar wel met humor geschreven. Naar mate de hoofdstukken vorderen en Weil het leven in de bezette stad Praag en in Theresienstadt nadrukkelijker beschrijft, wordt de humor steeds wranger en neemt de echte tragiek steeds meer de overhand. De hoofdstukken over het verwijderen van het beeld van Mendelssohn deden me wel enigszins denken aan de novelle De arme Svoboda van Székely, die ik twee jaar geleden las.

Mendelssohn op het dak beschrijft het lot van een groot aantal personages, soms met elkaar verbonden, maar vaker niet. Het betreft zowel Duitse nazi's als Tsjechen die voor de nazi's moeten werken en joden. Vooral met de laatsten loopt het slecht af. Weil concentreert zich in de beschrijvingen op de gevoelens van schaamte, onzekerheid, angst die de personages ervaren. Allen zijn gedreven door de drang om te overleven, sommigen durven het aan om verzet te plegen.

Sommige historische figuren worden concreet bij naam genoemd, anderen juist weer niet. De meesten zijn echter wel aan de hand van gebeurtenissen of de beschrijving van hun levensloop te herkennen. De vertaler schrijft dat Weil dit doet omdat hij ernaar streeft het beschreven kwaad als het ware los te weken van de historische context, zoals Hans Keilson dat ook deed in zijn romans.

Opvallend is verder het voortdurend terugkeren van het motief 'steen' in deze roman. Dat begint al met het motto, waarin wordt verwezen naar een Griekse mythe waarin iedere keer als een steen breekt een mens wordt geboren. Het gaat verder met verschillende verwijzingen naar stenen standbeelden, op het concertgebouw, maar ook op en in de omgeving van de Karelsbrug. Eén van de joodse personages heeft aan het begin van de bezetting in een steengroeve gewerkt en koestert warme herinneringen aan het fysieke zware werk met stenen.

Verder hoop ik dat een aantal onvolkomenheden uit een volgende druk zullen worden verwijderd. Zo springt direct in het oog dat de tekst op de achterflap opent met het jaartal 1939, waarin deze roman zou spelen. Al in de eerste hoofdstukken wordt echter gesproken over de Wannseeconferentie, die toch echt in 1942 heeft plaatsgevonden, en de daaropvolgende Endlösung.

Mendelssohn op het dak stemt je droevig, maar maakt ook nieuwsgierig naar andere werken van deze schrijver. Helaas is niet het volledige oeuvre van deze schrijver vertaald. Het boek dat het me het meest interesseert, Moskva-hranice (Moskou-grens) over het Sovjet-Unie van de jaren 1930, is in ieder geval niet in het Nederlands vertaald en helaas ben ik het Tsjechisch niet machtig.

Jiří Weil op Wikipedia (Engels)

flickr